Ελληνικός εμφύλιος συνέντευξη με τον Σάββα Σαββόπουλο ψυχίατρο ψυχαναλυτή , διδάκτορα της Ιατρικής σχολής του πανεπιστημίου της Γενεύης

Έχει θρηνήσει η ελληνική κοινωνία για τον εμφύλιο πόλεμο;

: Ο ελληνικός εμφύλιος τη δεκαετία του 40 αποτέλεσε μια εθνική τραγωδία για τον τόπο μας, που έπληξε με άμεσο ή έμμεσο τρόπο σχεδόν κάθε ελληνική οικογένεια. Για μια δεκαετία άτομα, οικογένειες και κοινότητες έζησαν με τη βία, την έλλειψη προστασίας από το κράτος και με τον φόβο πώς κάποιος θα επιτεθεί. Τα τραύματα που δημιουργήθηκαν σε αυτήν την περίοδο γενικά δεν μιλήθηκαν από θύτες και θύματα. Όμως και μετά το πέρας των ένοπλων συγκρούσεων ένας απροσδιόριστος φόβος αιωρούνταν πάνω από την χώρα μέχρι την πτώση της χούντας και την μεταπολίτευση το 1974. Αυτή η αλλαγή ήρθε ύστερα από την ήττα της Ελλάδας από την Τουρκία στην Κύπρο, η οποία μέχρι σήμερα κατέχει μεγάλο τμήμα του νησιού. Για να πενθήσει το άτομο ή η ομάδα (οικογένεια, κοινότητα) κάποια απώλεια θα πρέπει, πριν από όλα, να εκφράσει λεκτικά το τραυματικό βίωμα κατά τον τραυματισμό και ύστερα να σκεφτεί πάνω στα ζητήματα που θίγονται. Αυτός που πληγώθηκε θα πρέπει να αντιπαραθέσει το αφήγημα του με εκείνο του αντιπάλου του, που επίσης πληγώθηκε, αναζητώντας τα δικά του λάθη και τα σημεία σύγκλισης. Η συννενόηση απαιτεί να αναγνωριστεί και να γίνει σεβαστός ο αντίπαλος. Κάτι τέτοιο ήταν ανέφικτο όταν ηττήθηκε ο Δημοκρατικός στρατός, γιατί επικράτησαν πολωτικές απόψεις στα δυο στρατόπεδα. Απόψεις του τύπου « με το όπλο παρά πόδα» στην παράταξη των ηττημένων και η μισαλλόδοξη και καταδιωκτική πολιτική των νικητών προς τους πολιτικούς αντιπάλους τους δεν ευνοούσε την εθνική συμφιλίωση.  Η προοπτική της συμφιλίωσης βασίζεται στην αναγνώριση της πραγματικότητας και της ισχύος του συλλογικού υπερεγώ, που υπαγορεύει στον κάθε άνθρωπο τι είναι σωστό και τι είναι λάθος. Στην χώρα μας τα αφηγήματα των ελίτ τόσο των νικητών όσο και των ηττημένων παρεμπόδισαν την ψυχική επεξεργασία των τραυμάτων των πολιτών που συγκρούστηκαν στον εμφύλιο και των οικογενειών τους. Οι ιδεολογίες και ο λόγος των ηγεσιών των αντιτιθέμενων πολιτικών δυνάμεων, εγκλώβισαν τους οπαδούς τους σε ανέφικτες μαξιμαλιστικές επιδιώξεις και τους παρεμπόδισαν να σκεφτούν ελεύθερα πάνω σε αυτό που συνέβη και άρα να κάνουν την εργασία του πένθους. Κυριάρχησε η ιδεολογική καθαρότητα και η «ηθική» στις δυο παρατάξεις, που ουσιαστικά αποσκοπούσαν στη συσκότιση της αλήθειας και τη συγκάλυψη των ευθυνών και της ανικανότητας των ηγεσιών τους που έσυραν την χώρα στο χάος. Όλοι αρνιούνταν να ερευνήσουν και να καταλάβουν  τι συνέβη. Δεν είναι τυχαίο ότι το 1989 οι παλιοί αντίπαλοι, όντας κυβερνητικοί εταίροι έκαψαν τους φακέλους, ενώ και τα αρχεία του ΚΚΕ δεν είναι προσβάσιμα στην έρευνα. Μετά την μεταπολίτευση η σκέψη των πολιτών σε κάποιο βαθμό απελευθερώθηκε και η επεξεργασία των παλαιών τραυματικών καταστάσεων κατέστη εφικτή. Μια σχετική αναζωπύρωση εμφυλιοπολεμικών αφηγημάτων και συνθημάτων διαπιστώσαμε κατά την πρόσφατη οικονομικοκοινωνική κρίση. Ωστόσο παρά τις υπερβολές και τους λεονταρισμούς δεν έγιναν πολιτικά ολισθήματα τέτοια που θα μπορούσαν και πάλι να εκτρέψουν την χώρα στο χάος. Έτσι παρά τις οποίες δυσκολίες που υπήρξαν και υπάρχουν στο πεδίο της εθνικής συνεννόησης σε πολιτικό επίπεδο, έχει γίνει σημαντική εργασία σε διάφορα επιστημονικά επίπεδα (ιστορικοί, πολιτικοί επιστήμονες, ψυχαναλυτές κλπ.) για την κατανόηση εκείνης της περιόδου, γεγονός που διευκολύνει τις διαδικασίες πένθους.

. Τα τραύματα του εμφύλιου σπαραγμού έχουν μεταδοθεί και στις νεότερες γενιές;

 : το κάθε άτομο διαμορφώνεται όχι μόνο με όσα συνειδητά θεωρεί ότι τον επηρέασαν αλλά κυρίως από όσα ασυνείδητα δόμησαν τον ψυχισμό του. Πρωταρχικό ρόλο παίζουν οι ταυτίσεις, ιδιαίτερα οι πρώιμες, με πρόσωπα και καταστάσεις του περιβάλλοντός του, κυρίως του οικογενειακού, του κοινωνικού, προσώπων που αγάπησε αλλά και μίσησε. Η κλινική εμπειρία αποκαλύπτει ότι υφίσταται μια ασυνείδητη διαγενεακή μετάδοση τραυματικών εμπειριών, αλλά και χαρακτηριστικά προσώπων από προηγούμενες γενιές στις επόμενες. Αυτή η διαγενεακή μετάδοση στις επόμενες γενεές γίνεται άρρητα και συνεπώς αυτό που θα τις εποικίσει  εμφανίζει κενά και τροποποιήσεις σε σχέση με όσα βίωσε η γενιά που τα έζησε και γι’ αυτό είναι δύσκολα προσβάσιμα. Οι πιο κρυφές πλευρές των εμπειριών που μεταδίδονται είναι εκείνες που η προηγούμενη γενιά έζησε, αλλά δεν μπόρεσε να εκφράσει και πολύ περισσότερο να πενθήσει. Τα άτομα των επόμενων γενεών θα βιώσουν συναισθήματα (θλίψη, πόνος, κλπ.) που δεν καταλαβαίνουν από που προέρχονται και θα τα επικαιροποιούν στις σχέσεις με το δικό τους περιβάλλον, χωρίς να καταλαβαίνουν τον λόγο. Δηλαδή το φάντασμα που στοιχειώνει το υποκείμενο προέρχεται από το ασυνείδητο ενός άλλου (ενός γονιού, ένα μυστικό διαγενεαλογικό). Στο γεγονός ότι αυτό που αποκρύπτεται σε κάποιο άτομο, προέρχεται από τον άλλον, δομείται η έννοια της κρύπτης την οποία εισήγαγαν οι ψυχαναλυτές Abraham και Torok. Στην κρύπτη έχουν εναποτεθεί οι εξαίσιοι νεκροί οι οποίοι δεν μπόρεσαν να ταφούν με τα πρέποντα τελετουργικά. Το μυστικό που έχει σφραγιστεί μέσα στην κρύπτη δεν μπορεί να αποκωδικοποιηθεί, όμως εν αγνοία του καθορίζει αυτόν που το φέρει. Η προσπέλαση αυτών των καταστάσεων και η σύνδεσή τους με εμπειρίες ατόμων προηγούμενων γενεών, ενδεχομένως είναι εφικτή με την ψυχαναλυτική προσέγγιση. Αυτές οι μη ρηματοποιημένες, αδιανόητες τραυματικές καταστάσεις, που έζησαν τα άτομα και δεν μπόρεσαν να εκφραστούν, ούτε να κατανοηθούν από τους κατιόντες, ίσως αντιστοιχούν σε αυτό που οι ιστορικοί ονόμασαν σιωπές της ιστορίας.

. Υπήρξε εμφύλια σύγκρουση και μέσα στην ελληνική οικογένεια; Ποια ήταν η ψυχολογική κατάσταση των παιδιών

 Η ελληνική οικογένεια εθίγη ιδιαίτερα από τον εμφύλιο. Αν χάθηκε κάποιο μέλος της οικογένειας η υπόλοιπη στενή οικογένεια διατήρησε την συνοχή της και προσπάθησε να επιβιώσει, κρατώντας το θύμα ως «ήρωα» ή «μάρτυρα» στην καρδιά του, δηλαδή ως ένα ιδεώδες. Στο συλλογικό έργο, με επιμέλεια Ι. Βαρτζόπουλου: «Ο Ελληνικός Εμφύλιος – Μία Ψυχαναλυτική Προσέγγιση», που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός, εξετάζονται τέτοιες περιπτώσεις και πως αυτές μετά από δεκαετίες βαραίνουν -μέσα από την διαγενεακή μετάδοση του τραύματος- στην ατομική και οικογενειακή ζωή των απογόνων. Κάποιες φορές σε ευρύτερες οικογένειες έτυχε να πολεμούν σε αντίθετα στρατόπεδα πρώτα ξαδέρφια η δεύτερα ξαδέρφια, ευτυχώς σπανιότερα αδέρφια, με αποτέλεμα και ρωγμές στις σχέσεις μεταξύ επιμέρους οικογενειών στο σόι.  Υπήρξαν όμως και άτομα σε μια οικογένεια, που είχαν προσωπικές διαφορές από ιδιοτέλεια, που προσχώρησαν σε κάποια από τις δυο παρατάξεις για να ενισχύσουν την θέση τους στην αντιπαράθεση με τον συγγενή τους. Οι άνθρωποι πάντα θα βρίσκουν λόγους να επιτίθενται ο ένας στον άλλον  με στόχοτην εκμετάλλευση η την εξοντωση. Δεν έχετε παρά να σκεφτείτε τα παιδιά των πρωτοπλάστων,  τον Άβελ και τον Κάιν. Ήσαν δύο μόνο αδέλφια στον κόσμο και το ένα σκότωσε το άλλο. Η βία είναι δυνητικό χαρακτηριστικό κάθε ανθρώπου. Ο Φρόυντ τόνισε ότι δεν υπάρχει στον άνθρωπο η παραμικρή ενστικτώδης απέχθεια στο να χύσει το αίμα άλλου ανθρώπου. «Είμαστε οι κατιόντες μιας τεράστιας αλυσίδας γενεών δολοφόνων. Έχουμε την ευχαρίστηση του φόνου στο αίμα». Ίσως απορρίπτουμε με φρίκη ένα έγκλημα για να αποστασιοποιηθούμε από αυτό και να κρατήσουμε ασυνείδητη την πρωτόγονη βαναυσότητα, μια στάση πάνω στην οποία δομήθηκε ο πολιτισμός.

Η κατασκευή του εχθρού και του κακού είναι η βάση και του εμφύλιου πολέμου;

Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ έλεγε ότι η κόλαση είναι ο άλλος. Ήθελε με αυτήν την διατύπωση να τονίσει ότι η κόλαση βρίσκεται στον καθένα μας και για να απαλλαγούμε από την ευθύνη της διαχείρησής της, την αποδίδουμε στον άλλον. Και ο Μάνος Χατζιδάκις σε κάποιο άρθρο του έγραφε: «… ο νεοναζισμος δεν είναι οι άλλοι’. Το καλό και το κακό συνυπάρχουν στον κάθε άνθρωπο. Όμως είναι πολύ δύσκολο για τον καθένα μας να παραδεχτεί ότι ο ίδιος είναι κακός, ότι ο ίδιος έχει εχθρικά αισθήματα προς τον άλλον. Για να δικαιολογήσει την στάση του, με αφορμή κάποιο ζήτημα, ακόμα και μικρής σημασίας, συχνά προβάλλει τη δική του επιθετικότητα στον άλλον και έτσι νιώθει ότι ο άλλος τον απειλεί και συνεπώς, με την σειρά του, νομιμοποιείται να του επιτεθεί, ακόμα και να τον αφανίσει. Αυτό διευκολύνεται εάν ο αντίπαλος είναι πραγματικά κακόβουλος και απεργάζεται τρόπους να  τον βλάψει. Τότε νιώθει να έχει κάθε λόγο να του επιτεθεί με βιαιότητα και να τον καταστρέψει. Τώρα φανταστείτε δύο αντίπαλες ομάδες, που θεωρεί η μια την άλλη θανάσιμη απειλή για την ύπαρξη της. Η αντιπαράθεση θα είναι η λυσσαλέα και μέχρι θανάτου.

. Ο Φρόυντ μιλούσε για πρωτόγονη αγελαία νοοτροπία του ανθρώπου, ο Βίλχελμ Ράιχ μιλούσε για καταπιεσμένη σεξουαλικά κοινωνία και ο Κάρλ Γιούνγκ για αντίθεση ανάμεσα στο άτομο και την μάζα που εμμένει στα ασυνείδητα ένστικτα. Τι αποκαλύπτει ο πόλεμος για την ανθρώπινη φύση;

 Την ψυχολογία των μαζών εξέτασαν ο Φρόυντ και δυο μαθητές του, ο Γιούνγκ και ο Ράιχ, οι οποίοι αργότερα διαφοροποιήθηκαν από τον δάσκαλό τους στην κατανόηση των ενορμητικών κινήσεων. Και οι τρεις έχουν υποστηρίξει την σημασία των ενστίκτων στις  εκδηλώσεις των μαζών. Το άτομο όταν εντάσσεται στην ομάδα ξεφορτώνεται την συνειδητή του εικόνα και στο προσκήνιο έρχεται η ασυνείδητη προσωπικότητα. Τα μέλη της ομάδας συγχωνεύονται και χάνουν τα όρια της ατομικότητάς τους. Μοιάζουν με υπνωτισμένους στα χέρια του υπνωτιστή-αρχηγού της ομάδας και συμπεριφέρονται με τον αυθορμητισμό, τη βία, την σκληρότητα, τον ενθουσιασμό και τον ηρωισμό των πρωτόγονων ανθώπων. Έννοιες όπως η ατομική υπευθυνότητα και η ηθική συνείδηση χάνονται. Δεν υπάρχει έγκλημα που σε αυτήν την κατάσταση δεν μπορούν να κάνουν. Σχετικά με τον πόλεμο, θα περιοριστώ στις απόψεις του Φρόυντ και του Αϊνστάιν γι’ αυτό το ζήτημα, όπως αυτές εκφράστηκαν στην ενδιαφέρουσα αλληλογραφία που είχε με τον Αϊνστάιν πάνω στο ζήτημα του πολέμου. Ο Αϊνστάιν στο ερώτημα τι ωθεί τους ανθρώπους να κάνουν πόλεμο, απαντάει ότι αυτό οφείλεται αφενός στα ιδιοτελή συμφέροντα της άρχουσας τάξης ενός κράτους, αφετέρου στην ύπαρξη μιας ενόρμησης μίσους στους ανθρώπους. Αυτή η ισχυρή ομάδα, η οποία βρίσκεται μέσα σε κάθε λαό, αν και ολιγάριθμη, είναι αποφασιστική και ελάχιστα νοιάζεται για τις συμφορές που προκαλεί ο πόλεμος. Για τα άτομα που την συγκροτούν, ο πόλεμος προσφέρει μια ευκαιρία να αποκτήσουν ιδιαίτερα οφέλη και να επεκτείνουν το πεδίο της προσωπικής τους ισχύος. Ο Φρόιντ απάντησε ότι προτιμάει να εξετάσει τη σχέση του δικαίου με την βία. Το δίκαιο αποτελεί την δύναμη της κοινότητας και δεν μπορεί να επιβληθεί χωρίς βία. Όμως εκείνα τα χρόνια η Κοινωνία των Εθνών, εντεταλμένη να εκπροσωπεί το διεθνές δίκαιο και να δρα για την πρόληψη του πολέμου, ήταν ανίσχυρη να επιβάλει το δίκαιο, όπως συχνά τώρα συμβαινει με τον ΟΗΕ. Η  ενορμηση του μίσους που αναφέρθηκε από τον Einstein, παραπέμπει στην ενόρμηση θανάτου του Φρόυντ. Η ενορμηση του θανάτου γίνεται ενόρμηση της καταστροφικότητας, όταν αποδεσμευτεί από την ενόρμηση ζωής και στρέφεται μέσω ειδικών οργάνων, προς τα έξω, εναντίον άλλων ατόμων. Ο άνθρωπος θα προστατέψει τη δική του ζωή, καταστρέφοντας τη ζωή του άλλου. Αντίδοτο σε αυτήν την τάση στην βία και τον πόλεμο αποτελεί, για τον Φρόυντ, ό τι προάγει την πολιτισμική ανάπτυξη.

. Ο Φρόυντ υποστήριξε ότι και τα πιστεύω του ανθρώπου έχουν βιολογικές ρίζες, μίλησε για την ενόρμηση του θανάτου ως μιας εσωτερική δύναμη αυτοκαταστροφής. Είμαστε προγραμματισμένοι αυτοματισμοί;

: Το ότι ο άνθρωπος αποτελεί μία ψυχοσωματική ενότητα-οντότητα, σημαίνει ότι οι επιθυμίες, οι πεποιθήσεις του, αλλά και οι ψυχικές εκδηλώσεις του εξαρτώνται και από την βιολογική συνιστώσα, δηλαδή τις ενστικτώδεις ανάγκες του. Τα πιστεύω του βασικά θα καθοριστούν από τα ιδεώδη και τις ηθικές επιταγές που διαμορφώνονται από τις οικογενειακές, τις κοινωνικές, τις θρησκευτικές και τις πολιτισμικές επιρροές του. Ο Φρόυντ υποστήριξε ότι στον άνθρωπο οι σεξουαλικές και οι επιθετικές ενορμήσεις ζητούν ακατάπαυστα να ικανοποιηθούν, κάτι που στην αρχή το παιδί επιτυγχάνει διαμέσου της μητέρας και ύστερα διαμέσου άλλων προσώπων. Η ενόρμηση θανάτου, στην οποία αναφέρεστε, αν αποδεσμευθεί από την ενόρμηση ζωής, με την οποία συνδέεται, μπορεί να γίνει ενόρμηση της καταστροφικότητας και να στραφεί εναντίον άλλων ανθρώπων ή και του ίδιου του εαυτού (αυτοκαταστροφικότητα). Υπάρχει ένα συλλογικό υπερεγώ, το οποίο επιβάλλει κάποιες απαγορεύσεις στις ερωτικες και τις επιθετικές ενορμήσεις ώστε να μπορέσουν να συνυπάρξουν οι άνθρωποι. Εφαρμόζονται έτσι ορισμένες πολιτισμικές αρχές, ούτως ώστε η κοινωνική ζωή να διέπεται από κανόνες και να μην μοιάζει με ζούγκλα. Ωστόσο, επειδή ο πολιτισμός περιορίζει την ενορμητική ανάγκη του ανθρώπου να ικανοποιείται, αυτός δυσφορεί. Για τον Φρόυντ η ενόρμηση της καταστροφικότητας είναι η μεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα. Η απαισιοδοξία του Φρόιντ βλέπουμε να είναι βάσιμη αν λάβουμε υπόψη την βία στον πλανήτη, την κούρσα για τους εξοπλισμούς με όπλα μαζικής καταστροφής και την οικολογική καταστροφή που αργά αλλά σταθερά συντελείται.

. Η νευροεπιστήμονες υποστηρίζουν ότι ο εγκεφαλικός φλοιός μας μπορεί να αποσυνδέει το νου μας από τις ενστικτώδεις και συναισθηματικές αντιδράσεις μας. Ο άνθρωπος μπορεί να υπερβεί την βιολογία του;

 Δεν πιστεύω ότι ο άνθρωπος μπορεί να υπερβεί το σώμα του. Όπως είπα και πριν ο άνθρωπος είναι μία ψυχοσωματική οντότητα. Το σώμα του είναι ψυχικό και ο ψυχισμός του είναι σωματικός. Όταν ο άνθρωπος ξεχνάει το σώμα του τότε βλέπουμε ότι πεθαίνει. Η ψυχοσωματική έχει αποφανθεί εδώ και πολλές δεκαετίες περί αυτού. Συχνά έχουμε δει ότι οι άνθρωποι που καταστέλλουν τις ενορμήσεις τους και τα συναισθήματά τους, το κάνουν μετά από μεγάλα τραύματα τα οποία έχουν υποστεί. Τότε αναπτύσσεται κάποιου είδους μηχανιστική ζωή η οποία οδηγεί σε σοβαρές σωματοποίησης και στο τέλος ακόμα και στον θάνατο.

 Κάθε άνθρωπος βιώνει διαφορετικά ένα τραύμα αλλά και κάθε κοινωνία αντιδρά διαφορετικά απέναντι στη φρίκη του εμφυλίου πολέμου, επιβιώνει στην σύγχρονη Ελλάδα το εμφύλιο τραύμα;

 : Μετά την μεταπολίτευση και την εμπέδωση μιας λειτουργικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στην χώρα μας αναπτύχθηκε η επιθυμία για εθνική συμφιλίωση. Μάλιστα σε καιρούς οικονομικής ευμάρειας – έστω και με δανεικά- φτάσαμε να κάψουμε και τα ίχνη της εμφύλιας διαμάχης. Όμως η σοβούσα κρίση στην χώρα μας ανέτρεψε σε μεγάλο βαθμό τη ζωή της πλειοψηφίας των πολιτών της, ενώ πολλούς κυριολεκτικά τους συνέτριψε. Σε περίοδους κρίσης, ο ταπεινωμένος άνθρωπος στρέφεται στην ιδεολογία, δηλαδή σε συστήματα πίστης (θρησκεία, κόμμα, κλπ.) αναζητώντας παρηγοριά, ελπίδα και φροντίδα, σαν πληγωμένο παιδί κοντά στη μητέρα του. Πιο πολύ όμως παραδίδει στην ιδεολογία την σκέψη του. Όσο η κρίση βαθαίνει ο πολίτης αποστασιοποιείται από τις παραδοσιακές πολιτικές δυνάμεις, τις οποίες θεωρεί υπεύθυνες για την κατάστασή του και ανέδειξε στην εξουσία μικρά πολιτικά σχήματα που εξέφρασαν και σε μεγάλο βαθμό εξήψαν την λαϊκή αγανάκτηση. Κατ’ αυτήν την περίοδο οι πολιτικοί ανταγωνισμοί εξωθήθηκαν στα άκρα και συχνά οι πολιτικές διαμάχες παρέπεμψαν στον εμφύλιο πόλεμο. Μάλιστα ακούστηκε και λόγος που παρέπεμπε εκεί. Ωστόσο, θεωρώ ότι στην παρούσα φάση δεν υφίσταται μεγάλο πρόβλημα σε σχέση με το τραύμα του εμφυλίου. Ίχνη αυτού του τραύματος σίγουρα υπάρχουν, όπως υπάρχουν και πολιτικές ομάδες ή πρόσωπα, που θέλουν να Να«ξύσουν» παλιές πληγές για λόγους πολιτικής εκμετάλλευσης. Ελπίζω πως στη χώρα μας υπάρχει εκείνη η ωριμότητα η οποία θα σταθεί εμπόδιο στην πολιτική μισαλλοδοξία.

YOU MAY ALSO LIKE

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *