- Η γνώμη που έχει σχηματίσει η κοινή γνώμη για το Ισραήλ έχει διαμορφωθεί μέσα από μέσα μαζικής ενημέρωσης, τους πολέμους και τις αιματηρές συγκρούσεις με τους Παλαιστινίους. Αδικεί την Ισραηλινή κοινωνία ο αντισημιτισμός;
Η εικόνα που έχουμε για το Ισραήλ είναι ελλειμματική. Αυτό σχετίζεται με δύο παράγοντες. Πρώτον, το ότι μιλάμε για ένα πολύ νέο συγκριτικά κράτος (ιδρύθηκε το 1948), το οποίο συγκροτήθηκε μέσα από επάλληλα στρώματα μετανάστευσης που ξεκίνησαν μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα κάτω από την αναδυόμενη ιδεολογία του Σιωνισμού και διαμορφώθηκε μέσα από διαδοχικούς πολέμους (1948, 1967, 1973) και την συνεχιζόμενη, αιματηρή σύγκρουση με τους Παλαιστίνιους. Ο δεύτερος παράγοντας είναι ο αντισημιτισμός, ένα συστατικό στοιχείο του δυτικού κόσμου εδώ και δύο χιλιετίες το οποίο γέννησε και την μεγαλύτερη γενοκτονία της σύγχρονης εποχής: το Ολοκαύτωμα. Η αντίληψη ότι κάθε αρνητική γνώμη για το κράτος του Ισραήλ (τη χώρα που κληρονόμησε δεκάδες χιλιάδες επιζώντες και τη μνήμη τους) είναι αντισημιτισμός, μοιραία αντλεί από το παγκόσμιο ηθικό μέτρο που έχει θέσει η μνήμη των εκατομμυρίων θυμάτων του Ναζισμού. Υπάρχουν οπωσδήποτε εβραιοφοβικές αντιλήψεις πίσω από τέτοιες αντιδράσεις. Κατά τη γνώμη μου, οι συνηθισμένοι συσχετισμοί Ολοκαυτώματος-Παλαιστινιακού –ότι δηλαδή το Ισραήλ συμπεριφέρεται ακριβώς όπως οι Ναζί τότε– που βλέπουμε σε διαμαρτυρίες, άρθρα εφημερίδων και γελοιογραφίες, αντικατοπτρίζουν σε μεγάλο βαθμό λανθάνοντα αντισημιτικά αντανακλαστικά και έλλειμμα ιστορικής κουλτούρας. Προδίδουν επίσης, και αυτό είναι το βασικότερα, μεγάλα κενά γνώσης σχετικά με αυτή την χώρα, την κοινωνία της, την ιστορία και τους συμβολισμούς της. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι δυσκολευόμαστε να εννοιολογήσουμε ακόμα και τους βασικούς όρους «Εβραίος», «Ισραηλίτης», «Ισραηλινός». Ακόμα και ανθρώποι μορφωμένοι τελούν σε σύγχυση γύρω από αυτές τις έννοιες που μόνο ταυτόσημες δεν είναι. Στην ίδια σύγχυση ανήκουν και οι αρνητικές φορτίσεις της λέξης «σιωνισμός» οι οποίες προδίδουν μια δυσκολία διάκρισης ανάμεσα στο κοσμικό και το θρησκευτικό στοιχείο. Τι είναι οι Εβραίοι; Θρησκεία; Έθνος; Κράτος; Φυλή; Λαός; Γιατί ο μέσος άνθρωπος αναφέρεται σε αυτό το κράτος που λέγεται Ισραήλ ως μετωνυμία του παγκόσμιου εβραϊσμού; Γνωρίζουν άραγε πολλοί πως μεγάλα τμήματα υπερορθόδοξων Εβραίων, με προεξάρχουσες τις κοινότητες που ζουν στις ΗΠΑ λόγου χάρη, είναι φανατικοί εχθροί του κράτους του Ισραήλ την ύπαρξη του οποίου θεωρούν αντίθετη με την ιουδαική θρησκεία; Γνωρίζουν ότι υπάρχουν Ισραηλινοί Άραβες και Ισραηλινοί Σομαλοί; Είναι αδύνατο να διαχειριστείς ένα ζήτημα τόσο περίπλοκο και βαθύ, όπως τη συγκρουση Ισραηλινών και Παλαιστινίων, χωρίς να αντιλαμβάνεσαι την περιπλοκότητα πίσω από ταυτότητες οι οποίες μοιάζουν μονοσήμαντες.
- Τι πιστεύετε ότι φανερώνει η ακραία χρήση βίας του Ισραηλινού στρατού; Υπάρχουν Ισραηλινοί που αντιτίθενται στη μιλιταριστική κατεύθυνση του Ισραήλ;
Το Ισραήλ βιώνει μια εμπόλεμη κατάσταση από την εποχή που συγκροτήθηκε ως κράτος. Η στρατιωτική θητεία είναι υποχρεωτική για γυναίκες και άνδρες. Επίσης, οι ισραηλινές ένοπλες δυνάμεις, η «Τσαχάλ», αναπτύσσεται εδώ και δεκαετίες ως δύναμη κατοχής η οποία ασκεί στρατιωτικό έλεγχο σε εκατομμύρια Παλαιστινίων που ζουν μέσα στα όρια του 1967, ακόμα και η Γάζα θεωρείται κατεχόμενη ζώνη αν και από το 2005 δεν ζουν εκεί ούτε στρατιώτες ούτε έποικοι. Πρόκειται για ένα κράτος η επιβίωση του οποίου στηρίζεται στην δύναμη των όπλων. Η άμυνα του Ισραήλ και η λατρεία των ενόπλων δυνάμεων βρίσκονται στο επίκεντρο της εθνικής μνήμης. Εκατοντάδες δρόμοι έχουν ονόματα στρατιωτικών μονάδων και στρατιωτικών που έχουν σκοτωθεί στους πολέμους, η διαπλοκή στρατού και κοινωνίας είναι έντονη. Σκέφτομαι πως είναι τόσο έντονη που η λέξη «μιλιταρισμός» είναι ανακριβής για να την περιγράψει. Όπως έχει επισημάνει ένας κορυφαίος Ισραηλινός ιστορικός, ο Ιλάν Γκράιλσαμερ, η ισραηλινή κοινωνία επι δεκαετίες δεν προσλάμβανε τον εαυτό της ως μιλιταριστική επειδή στην περίπτωση του Ισραήλ, το κράτος ιδρύθηκε χάρη στον στρατό και όχι το αντίστροφο. Μοιάζει αντιφατικό, αλλά ο στρατός στο Ισραήλ είναι, εκτός από ισχυρός επιχειρησιακά, και εντυπωσιακά προοδευτικός. Κατά κάποιο τρόπο, ενσωματώνει την ποικιλομορφία της κοινωνίας από την οποία προέρχεται. Υπάρχει επίσημη ανοχή στη σεξουαλική διαφορετικότητα (υπάρχουν στρατιώτες queer), τον βηγκανισμό και υπάρχει μια δημοκρατικότητα που δεν συναντάς σε στρατούς άλλα κράτη. Σε σχέση και με το δεύτερο ερώτημα, τα τελευταία χρόνια πολλαπλασιάζονται οι αντιρρησίες συνείδησης και οι μαζικές αρνήσεις κληρωτών να υπηρετήσουν στα Κατεχόμενα. Καθόλου τυχαία, μια από τις πιο «ακτιβιστικές» φωνές στο Ισραήλ σήμερα είναι το Breaking the Silence (Σπάζοντας την Σιωπή). Μια οργάνωση πρώην στρατιωτών που υπηρέτησαν στην Δυτική Όχθη, τη Γάζα και την Ανατολική Ιερουσαλήμ από την Δεύτερη Ιντιφάντα (Σεπτέμβριος 2000) μέχρι σήμερα. Οι στρατιώτες καταθέτουν την προσωπική τους εμπειρία και διοργανώνουν διαλέξεις και περιοδείες στα Κατεχόμενα –κυρίως στην Χεβρώνα που αποτελεί ακραίο παράδειγμα της πολιτικής των εποικισμών–σε μια προσπάθεια να ευαισθητοποιηθεί η ισραηλινή κοινωνία στο ζήτημα της στρατιωτικής βίας και την πραγματικότητα της κατοχής που βιώνουν οι Παλαιστίνιοι στην Δυτική Όχθη και στη Γάζα. που συνιστά την πραγματικότητα στην Δυτική Όχθη ζήτημα. Το ότι η οργάνωση προκαλεί αντισυγκεντρώσεις και συναντά την ανοιχτή εχθρότητα των συμπατριωτών τους που τους θεωρούν «προδότες», δείχνει πως τέτοιες φωνές προκαλούν ρήγματα στην εθνική ομοιογένεια.
- Ποιες εικόνες κρατάτε από την επίσκεψη σας στην Δυτική Όχθη;
Έχω ταξιδέψει το Ισραήλ πέντε φορές, η πρώτη (το 2009) ήταν πιο έντονη γιατί είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ και τα παλαιστινιακά εδάφη: Ραμάλα, Βηθλεέμ και Ναζαρέτ. Ήταν μια σειρά από διαδοχικά σοκ. Προτού ταξιδέψω εκεί, αγνοώντας την γεωγραφία, είχα την εντύπωση ότι οι δύο λαοί ζούσαν σε κάποια απόσταση ο ένας από τον άλλον, σε χωριστές περιοχές με ευδιάκριτα σύνορα. Προς μεγάλη μου έκπληξη το ταξί χρειάστηκε λιγότερο από 20 λεπτά για να πάει από την Ιερουσαλήμ στη Ραμάλα, την πρωτεύουσα της Παλαιστινιακής Αρχής. Μου έχει αφήσει μέχρι σήμερα μια θλίψη η ταπεινή εικόνα της Ραμάλα –μια τυπική αραβική πόλη με τα τζαμιά, τους μιναρέδες και τα παζάρια της– και το συγκριτικά καλύτερο επίπεδο ζωής στη Βηθλεέμ και τη Ναζαρέτ που ζουν χάρη στον μαζικό θρησκευτικό τουρισμό. Το «μάθημα» εκείνης της ημέρας τελείωσε με την επιστροφή η οποία κράτησε σχεδόν μιάμιση ώρα, εξαιτίας του ενδελεχούς συνοριακού ελέγχου, μια πραγματικότητα που βιώνουν καθημερινά χιλιάδες Παλαιστίνιοι που απλώς πηγαίνουν στις δουλειές τους στην Ιερουσαλήμ. Το πόσο κοντά ζουν οι δύο λαοί είναι συγκλονιστικό για όποιον δεν το έχει δει με τα μάτια του. Κάθε φορά που περπατώ στην παλιά πόλη της Ιερουσαλήμ, χάνομαι μέσα σε γειτονιές που αντιστοιχούν σε θρησκευτικούς τομείς, παλιές σχεδόν όσο η ανθρωπότητα, τα όρια των οποίων βρίσκεις μόνο χάρη στις οσμές των μπαχαρικών και τις φωνές των εμπόρων. Σκεφτόμουν πως ο όρος «Άγιοι Τόποι» είναι ο μόνος που μπορεί να περιγράψει αυτή την περιοχή του κόσμου, όπου η έννοια των συνόρων είναι σχεδόν μεταφυσική και που ο χώρος διεκδικείται από λαούς και θρησκείες από την αυγή του ιστορικού χρόνου. Και δεν ήταν ούτε τα τείχη της Παλιάς Πόλης –δημιούργημα του Σουλειμάν του Μεγαλοπρεπούς τον 16ο αιώνα –ούτε το Αλ Ακσά, ούτε το Τείχος των Δακρύων που σφράγιζαν στα μάτια μου το ιστορικό βάθος και την περιπλοκότητα αυτού του μέρους. Ήταν ο περίπατος που με πήγε το ζευγάρι των Ισραηλινών που με φιλοξενούσαν, λίγα μέτρα έξω από το σπίτι τους στο νοτιοανατολικό άκρο της Ιερουσαλήμ –μια καλή γειτονιά–, σε ένα πλάτωμα με πανοραμική θέα στο περίφημο Τείχος (που είχε ολοκληρωθεί δύο χρόνια πριν) και στην Δυτική Όχθη. «Εδώ που στέκεσαι –μου είπαν– στη Δεύτερη Ιντιφάντα έπεφταν όλμοι και πυρά ελεύθερων σκοπευτών».
- Οι δυο λαοί είναι απόλυτα αλληλοεξαρτώμενοι, η ευημερία του ενός προυποθέτει την ευημερία του άλλου, ποια είναι η ψυχολογία και οι προσδοκίες των Ισραηλινών και των Παλαιστινίων;
Δεν μπορώ να μιλήσω με όρους δημοψηφίσματος για την ισραηλινή κοινωνία, και ακόμα λιγότερο για την παλαιστινιακή, ξέρω όμως από προσωπική εμπειρία πως η προσέγγιση του «άλλου» υπερβαίνει τη ζοφερή πραγματικότητα του πολέμου. Θυμάμαι έναν κορυφαίο Ισραηλινό αρχαιολόγο, τον Γιτζάκ Μαγκέν, να μου μιλά για το έργο ζωής του, τις ανασκαφές στη δεκαετία του ’80 στην ρωμαϊκή Φλάβια Νέαπολις (τη σημερινή Ναμπλούς) που σταμάτησαν αναγκαστικά το 1987, όταν ξέσπασε η Πρώτη Ιντιφάντα. Μου έδειχνε φωτογραφίες των ευρημάτων και μαζί, την φωτογραφία του αρχηγού των εργατών της ανασκαφής –όλοι ντόπιοι, κάτοικοι της πόλης–, ενός ηλικιωμένου Παλαιστίνιου που τον ένιωθε σαν πατέρα του. Το ότι οι ανασκαφές δε συνεχίστηκαν ποτέ ήταν για εκείνον το ίδιο στενάχωρο με το ότι είχε να τον δει από τότε. Μια απλή περιδιάβαση στο διαδίκτυο αρκεί για να καταλάβει κανείς πως υπάρχει και αναπτύσσεται μια διακριτή και πολύ γενναία κοινωνία πολιτών η οποία εκφράζεται πλέον ανοιχτά κατά του πολέμου και της Κατοχής της Δυτικής Όχθης και τον αποκλεισμό της Γάζας και κατακρίνει το κράτος για τις επιλογές του. Κρατάω ως προσωπική ελπίδα αυτό που έγινε στον φετινό εορτασμό του Yom Hazikaron, δηλαδή την επίσημη Μέρα Μνήμης για τους πεσόντες στρατιώτες και τα θύματα της τρομοκρατίας στο Ισραήλ, που εορτάστηκε στις 18 Απριλίου. Εκείνη την ημέρα, στο Τελ Αβίβ, οργανώθηκε και ένας ακόμα ανεπίσημος εορτασμός, μια κοινή εκδήλωση μνήμης από Ισραηλινούς και Παλαιστίνιους γονείς, κυρίως γυναίκες, που είχαν χάσει τα παιδιά τους σε συγκρούσεις, να βάζουν το πένθος τους στην ανάγκη υπέρβασης του μίσους. Συγκεντρώθηκαν κάπου 7.000 άτομα, αριθμός όχι μικρός. Δεν μπορώ να υπερβάλλω για το πόσο «επιτυχημένες» είναι τέτοιες εκδηλώσεις (που συγκεντρώνουν αντιδράσεις), είναι όμως εξαιρετικά ελπιδοφόρες.
- Ως ιστορικός εκτιμάτε ότι αυτή η κατάσταση εξυπηρετεί κάποιες ηγεμονικές γεωπολιτικές στρατηγικές της Δύσης για την περιοχή;
Εδώ η ιστορία έχει λιγότερη σημασία από τη βιωμένη εμπειρία. Ανήκω στην άτυπη παγκόσμια γενιά την οποία σημάδεψε δια παντός το εμβληματικό γεγονός της 11ης Σεπτεμβρίου. Αυτή είναι για μένη η προσωπική μου περιοδολόγηση. Τελείωσα το Λύκειο όταν οι Αμερικάνοι βομβάρδισαν το Ιράκ, έζησα ως πρωτοετής φοιτητής τα αντιπολεμικά συλλαλλητήρια, έγινα κοινωνός του αντιαμερικανισμού που αναδύθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο από επιλογές που προκάλεσαν ανυπολόγιστο πόνο, καταστροφή και αποσταθεροποίησαν ολόκληρη την Μέση Ανατολή. Η κοντή μνήμη των πολιτικών αναλυτών και της «δημοσιογραφοποιημένης» γνώσης μας εμποδίζει να δούμε τις χρονικές και αιτιακές συνάφειες όσων έχουν συμβεί μέσα στην τελευταία δεκαπενταετία. Αμφιβάλλω αν κάποιος δεν βλέπει τη μεγάλη εικόνα, δεν είναι δύσκολο εξάλλου, η παγκόσμια πολιτική δεν τηρεί πλέον τα προσχήματα. Δεν ξέρω αν ο κόσμος του μέλλοντος θα χρησιμοποιήσει τον όρο «εγκλήματα πολέμου» για να καταδικάσει τους σημερινούς ηγέτες του κόσμου. 
