Α. Το «πώς ξεκινά μια πυρκαγιά» και το «γιατί η πυρκαγιά εξελίσσεται σε ολοκαύτωμα» είναι δύο άσχετα μεταξύ τους ερωτήματα.
Αν κάποιος χάσει τη ζωή του από μία απλή γρίπη έχει νόημα να εστιάσουμε στο πού «κόλλησε» τον ιό; Χρήσιμο θα ήταν να γνωρίζουμε, ωστόσο, το κρίσιμο ερώτημα είναι άλλο: γιατί κάτι τόσο αναμενόμενο και συνηθισμένο είχε αυτή την τραγική κατάληξη; Ποια άλλα προβλήματα υγείας είχε εκείνος που πέθανε από μια απλή γρίπη; Το ίδιο συμβαίνει και με τις πυρκαγιές στη μεσογειακή φύση. Ένα μεγάλο μέρος του δημόσιου διαλόγου (ιδίως μετά από καταστροφές σαν του 2007 και του 2018) αναλώνεται στο επουσιώδες ερώτημα «πώς ξεκίνησε η πυρκαγιά» και όχι στο σημαντικό «γιατί κάτι τόσο συνηθισμένο εξελίχθηκε σε τραγωδία».
Στη Μεσόγειο, η εκδήλωση πυρκαγιάς είναι κάτι εντελώς φυσιολογικό. Με την πεντάμηνη ξηρασία, τη συσσωρευμένη βιομάζα και την συνεχή ανθρώπινη χρήση επί 10.000 χρόνια, είναι απόλυτα βέβαιο ότι κάποια στιγμή κάποια εστία πυρκαγιάς θα εκδηλωθεί σε κάθε περιοχή. Αν δεν συμβεί φέτος από πρόθεση, θα συμβεί του χρόνου από ατύχημα, του «παραχρόνου» από κεραυνό κ.ο.κ. Και όσο συσσωρεύεται καύσιμη ύλη, τόσο η εκδήλωση πυρκαγιάς θα γίνεται πιθανότερη. Παραδοσιακά, αυτές οι πυρκαγιές ήσαν συχνές, σύντομες σε διάρκεια, περιορισμένες σε έκταση και χρήσιμες, αφού κατανάλωναν σε μικρές ποσότητες την καύσιμη ύλη και δημιουργούσαν χρήσιμα στον άνθρωπο και τη φύση διάκενα. Ολόκληρη η μεσογειακή φύση και οι ανθρώπινες κοινωνίες είχαν, όχι απλά προσαρμοσθεί, αλλά συν-εξελιχθεί με αυτές τις «καθημερινές» πυρκαγιές, ώστε αυτές να θεωρούνται βασικό εργαλείο διαμόρφωσης του Μεσογειακού τοπίου.
Το κρίσιμο, λοιπόν, ερώτημα είναι το γιατί μια συνηθισμένη και μάλλον ωφέλιμη μεσογειακή πυρκαγιά σήμερα εξελίσσεται σε ολοκαύτωμα και απειλεί ανθρώπινες ζωές και περιουσίες. Και γιατί αυτό συμβαίνει όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε όλες τις περιοχές με μεσογειακό κλίμα, δηλαδή γύρω από τη Μεσόγειο, στην Καλιφόρνια, τη Νότια Αυστραλία;
Β. Φεύγουν καλλιέργειες και βόσκηση – έρχονται σπίτια: Καιγόμαστε.
Ο λόγος για τον οποίο οι αναμενόμενες και άλλοτε «αθώες» μεσογειακές πυρκαγιές σήμερα εξελίσσονται σε ολοκαυτώματα είναι η δραματική και απότομη αλλαγή χρήσεων γης τις τελευταίες δεκαετίες. Και ιδίως ο (κυριολεκτικά) θανατηφορος συνδυασμός: εγκατάλειψη παραδοσιακών χρήσεων γης – οικιστική ανάπτυξη (ιδίως η εκτός σχεδίου δόμηση).
Το παραδοσιακό μεσογειακό τοπίο ήταν ένα μωσαϊκό από ποικίλες χρήσεις γης: καλλιέργειες διαφόρων ειδών, βοσκότοποι, φυσική βλάστηση και σαφώς οριοθετημένοι οικισμοί. Πολλά από τα διάκενα σε αυτό το μωσαϊκό είχαν διαμορφωθεί και από τις συχνές πυρκαγιές, οι οποίες ήσαν σύντομες, αφού δεν υπήρχαν μεγάλες ενιαίες εκτάσεις με εύφλεκτη βλάστηση και κάθε τόσο παρεμβάλλονταν αμπέλια, χωράφια, βοσκοτόπια ή ήδη καμένες εκτάσεις. Ήταν ένας ελεγχόμενος κύκλος, όπου ποτέ δεν συσσωρευόταν υπερβολική καύσιμη ύλη σε μεγάλες εκτάσεις.
Και όταν τύχαινε η πυρκαγιά να φτάσει σε δάση ή υψηλή μακία (πολύ πιο σπάνια από σήμερα) απλά δεν υπήρχαν άνθρωποι ή σπίτια εκεί. Κανένας οικισμός και κανένα σπίτι δεν ήταν μέσα στο δάσος. Αν μελετήσουμε παλιές εικόνες από χωριά που σήμερα είναι πνιγμένα στο πράσινο, θα δούμε ότι παλιότερα ήσαν περιτριγυρισμένα από ανοιχτές περιοχές (καλλιέργειες ή βοσκοτόπια). Για τις παραδοσιακές ανθρώπινες κοινωνίες κάθε κομμάτι γης κοντά στο χώρο κατοικίας είχε χρήση, διατηρώντας ζώα, μποστάνια, αμπέλια με τον μικρότερο δυνατό κόπο. Δεν είχαν την πολυτέλεια να δεσμεύουν αυτή τη γη με δέντρα, με εξαίρεση τον γερο-πλάτανο στην πλατεία, μερικά μεμονωμένα δέντρα σκιάς (συνήθως γύρω από ναούς) και οπωροφόρα.
Τα πάντα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες, όταν μεγάλο μέρος της υπαίθρου εγκαταλείφτηκε και το παραδοσιακό μεσογειακό πολιτιστικό τοπίο, το ποικίλο αγροτρο-κτηνοτροφικό μωσαϊκό, αφέθηκε να «λογγώσει» και να μετατραπεί σε ένα απέραντο «χαλί» από ενιαία εύφλεκτη βλάστηση. Τα κενά που αντιστοιχούσαν σε χωράφια, αμπέλια και βοσκοτόπια, και που λειτουργούσαν ως φυσικές αντιπυρικές ζώνες, καλύφθηκαν με θάμνους ή πεύκα ή φυτεύτηκαν με ελιές, οι οποίες είναι λιγότερο απαιτητικές στην καλλιέργειά τους. Η γη γύρω από τους οικισμούς δεν έχει πλέον κάποια χρήση για καλλιέργεια ή βοσκή και έγινε οικόπεδα με μοναδικό σκοπό την κατοικία (παραθεριστική ή μόνιμη). Τώρα, πλέον, τα δέντρα γύρω από τις κατοικίες είναι επιθυμητά και πλήθος αφήνονται να μεγαλώσουν ή φυτεύονται μέσα και γύρω από οικισμούς (συχνά εύφλεκτα, όπως πεύκα και ευκάλυπτοι). Έτσι, σήμερα έχουμε το πρωτόγνωρο στην ανθρώπινη ιστορία φαινόμενο: σπίτια και οικισμοί περιτριγυρισμένα από εύφλεκτη βλάστηση.
Η επέκταση των οικισμών στη φύση και η ολέθρια εκτός σχεδίου δόμηση εκθέτουν ολοένα περισσότερους ανθρώπους και περιουσίες στον κίνδυνο ολοκαυτώματος . Παράλληλα, και εν μέρει για αυτό το λόγο (αφού περιουσίες και εγκαταστάσεις βρίσκονται «παντού»), η την κατάσταση επιδεινώνεται λόγω της ίδιας της αντιπυρικής προστασίας: η συστηματική αποτροπή κάθε μικρής φυσιολογικής πυρκαγιάς, η οποία θα κατανάλωνε κάμποση εύφλεκτη βιομάζα και θα δημιουργούσε διάκενα και φυσικές αντιπυρικές ζώνες, απλά συσσωρεύει καύσιμη ύλη και προετοιμάζει το μεγάλο ολοκαύτωμα. Οι πολλές μικρές πυρκαγιές που σταμάτησαν σημαίνουν ότι ετοιμάζεται ο δρόμος για την μεγάλη πυρκαγιά, την οποία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει ούτε η Ελλάδα, ούτε η Ισπανία, η Γαλλία, οι Η.Π.Α., η Αυστραλία… (Για να επανέλθουμε στο παράδειγμα της γρίπης, το να αποτρέπουμε την εκδήλωση όλων των πυρκαγιών είναι σαν να κρατάμε έναν οργανισμό «αποστειρωμένο» και μακριά από κάθε έκθεση σε ιούς: αποτρέποντας τις μικροπροσβολές τον κάνουμε ολοένα πιο ευάλωτο σε μια ολέθρια προσβολή).
Γ. Οι βασικές κατευθύνσεις για τη λύση
Το ολοκαύτωμα αποφεύγεται μόνο στερώντας του καύσιμη ύλη. Γι αυτό πρέπει να ενθαρρύνουμε τις παραδοσιακές χρήσεις γης: εκτατική γεωργία και κτηνοτροφία μικροί κλήροι, ποικίλες καλλιέργειες. Έτσι επαναφέρουμε το παραδοσιακό πολυσχιδές πολιτιστικό τοπίο της Μεσογείου, το οποίο, με τα διάκενα και την τακτική απομάκρυνση της εύφλεκτης βιομάζας, είναι προσαρμοσμένο στις πυρκαγιές και (γι αυτό) δεν κινδυνεύει από ολοκαύτωμα.
Οι ανθρώπινες απώλειες και οι καταστροφές σε περιουσίες αποφεύγονται μόνο αποτρέποντας την έκθεση ανθρώπων και περιουσιών σε εύφλεκτη βλάστηση. Γι αυτό περιορίζουμε με κάθε τρόπο την επέκταση των οικισμών και σταματάμε την εκτός σχεδίου δόμηση. Έτσι κι αλλιώς, αυτό είναι ένα από τα πιο θεμελιώδη μέτρα προστασίας της φύσης στην Ελλάδα και όλο τον πλανήτη.
Εκεί όπου η παρουσία οικισμών και σπιτικών στη φύση είναι ήδη γεγονός, οι κάτοικοι πρέπει να προσαρμοσθούν στον κίνδυνο ενός ολοκαυτώματος – αυτό, δηλαδή, που δεν υπήρχε στο Μάτι (όπου κάτι τόσο αναμενόμενο ήρθε ως σοκ). Αυτό προϋποθέτει μέτρα όπως αυξημένη εισφορά σε γη (ώστε να υπάρχουν άνετες οδοί διαφυγής), υποχρεωτικές υδατοδεξαμενές (και κεραμοσκεπές για να γεμίζουν), ειδικό σχέδιο και ασκήσεις εκτάκτου ανάγκης.
Ειδικά όσοι ζουν μέσα σε πευκοδάση θα πρέπει να γνωρίζουν ότι σίγουρα μια πυρκαγιά θα εκδηλωθεί σε έναν κύκλο μερικών δεκαετιών. Όσο περισσότερος χρόνος έχει παρέλθει από την τελευταία πυρκαγιά τόσο περισσότερο πρέπει να ανησυχούν, διότι ετοιμάζεται το ολοκαύτωμα.
